Sięgająca ponad 1300 lat wstecz historia państwa tybetańskiego jest bez wątpienia jedną z najstarszych w pełni udokumentowanych historii w Azji Centralnej. Tybetańczycy, mimo licznych kontaktów zarówno - pokojowych, jak i militarnych z narodami i kulturami tego regionu świata, wykształcili jedyną w swoim rodzaju tożsamość kulturową, gwarantującą im odrębne miejsce w podręcznikach historii. 

Wyjątkowy charakter Tybetu wypływa, w oczach samych Tybetańczykow, ze szczególnego związku historii ich państwa z buddyzmem.

PREHISTORIA

Znaleziska archeologiczne wskazują, że początki bytności ludzkiej na terenach dzisiejszego Tybetu sięgać  mogą Starszej Epoki Kamienia (ok. 18000 lat p.n.e.) - na oddalonej o 85 km od Lhasy skale odkryto (w 2002 r.) ślady dłoni i stóp 6 osób; w pobliżu znajdowały się także pozostałości paleniska. Pierwsze plemiona tybetańskie pojawiły się na Płaskowyżu w Środkowej Epoce Kamienia (12000 - 6000 p.n.e.). Około 3000 lat p.n.e. (Modsza Epoka Kamienia) zostały one częściowo wyparte przez ludy napływające z terytorium dzisiejszych północnych Chin należące do kultur Yangshao oraz Majiaiao. Migracja ta zaowocowała powstaniem kultur rolniczych w dolinach rzek w Tybecie (Chamdo, Medog, Nyingchi), Kaszmirze, północnym Sikkimie i Bhutanie. Na stanowiskach archeologicznych tego okresu badacze odkryli pozostałości naczyń glinianych, narzędzia kamienne, w tym topory, dłuta, noże - przęśliki tkackie oraz groty strzał. Wskazuje to na istnienie na tym terenie rozwiniętej społeczności pierwszych rolników.

KRÓLETWO SZANGSZUNG

W epoce żelaza (VI w. pne) w Zachodnim Tybecie rozwija się królestwo Szangshung. Zdaniem mistrza Dzogchen - Namkhai Norbu niektóre tybetańskie teksty wskazują, że utworzyli je ludzie którzy przybyli z terenów Amdo do Guge w zachodnim Tybecie.  Królestwo to uznaje się za miejsce powstania religii Bon. Shangshung rozwijał się beż przeszkód do czasu gdy w I wieku n.e. w Dolinie Yarlung w Centralnym Tybecie powstał nowy ośrodek władzy. Ósmy król Dynastii Yarlung - Drigum Tsenpo próbował usunąć wpływ Szangszungu wydalając ze swojego królestwa kapłanów religii Bon. Król został zamordowany, a Szangszung utrzymał swoją dominację w regonie prze kolejne stulecia, do czasu gdy w VII w. został wchłonięty przez imperium Songtsena Gampy (33 króla Dynastii Yarlung).

IMPERIUM TYBETAŃSKIE

Początki  państwowości tybetańskiej sięgają przełomu VI i VII wieku, kiedy to w wyniku połączenia się pod wodzą Namri Songtsena kilkunastu klanów tybetańskich zamieszkujących doliny środkowego biegu rzeki Yarlung Tsangpo (Brahmaputra) i podboju przez nich sąsiednich społeczności rodzi się imperium tybetańskie. Rząd Namri Songtsen wysłał dwa poselstwa do Chin w 608 i 609 r. , co oznacza pojawienie się Tybetu na arenie międzynarodowej. W zaledwie kilkadziesiąt lat od powstania staje się ono ważnym graczem i partnerem w rozgrywkach politycznych wszystkich ówczesnych grup wpływów ogniskujących się wokół centralno-azjatyckich szlaków handlowych wraz z najważniejszym z nich - Jedwabnym Szlakiem. Dzięki skutecznie prowadzonej polityce sojuszy i podbojów w przypadającym na drugą połowę VIII wieku apogeum swej potęgi, granice Tybetu rozciągają się od Baltistanu (współcześnie region na granicy Indii i Pakistanu) na zachodzie po krańce Wyżyny Tybetańskiej na wschodzie i od oazy Turfanu na północy do granic kwitnącego w VIII i IX królestwa Nanzhao na południowym wschodzie, w granicach obecnej prowincji Yunnan w Chinach.

Od VII do IX w. Tybetem rządziło kolejno 11 królów najważniejsi z nich to tzw Trzej Królowie Dharmy:

• Songsten Gampo - uważany za założyciela Imperium Tybetańskiego, za czasów jego panowania buddyzm przywędrował do Tybetu, wybudował pierwszych trzynaście świątyń w Tybecie w tym Jokhang w Lhasie.

• Trisong Detsen - uczynił buddyzm religią państwową, wybudował pierwszy klasztor - Samye. Za czasu jego panowania odbyła się Wielka Debata pomiędzy zwolennikami buddyzmu indyjskiego a buddyzmu chan; za czasów jego panowania powstała najstarsza z tradycji buddyzmu tybetańskiego - Ningmapa.

• Ralpachen - był wielkim protektorem buddyzmu i budowniczym światyń, wspierał literaturę i tlumaczenia nauk buddyjskich z sanskrytu. Wybitnym osiągnięciem Ralpaczena było podpisanie traktatu z Chinami (821 r.), którego tekst został wyryty na trzech kamiennych stelach: jedna została umieszczona przed świątynią Jokhang, druga - w Chang’an, trzecia - na granicy obu państw. Stela z Lhasy zachowała się do dziś. Został zgładzony przez dwóch ministów wyznajacych religie Bon, którzy na tronie osadzili jego brata antybuddyjsko nastawionego króla Langdarmę - ostatniego władców Dynastii Yarlung.

W połowie IX wieku, po 200 latach panowania i zaledwie po 20 latach od podpisania w 821/822 roku, jako równoprawny partner z Chinami traktatu pokojowego kończącego wieloletni konflikt między dwoma potęgami, imperium tybetańskie przestaje istnieć równie nagle, jak nagle pojawiło się na kartach historii.  

ROZBICIE DZIELNICOWE (X - XII w.)

Upadek rządzącej imperium dynastii Yarlung pociągnął za sobą dezintegrację terenów, które wcześniej sukcesywnie podbijano i włączano do Tybetu przez jego kolejnych władców oraz utratę kontroli politycznej nad nimi na ponad sto lat  na rzecz drobnych rodów arystokratycznych i rzekomych potomków dynastii królewskiej. Koniec imperium tybetańskiego znaczył jednocześnie koniec pewnego wzorca sprawowania władzy. Od lat 70. X wieku, pod wpływem impulsu z zachodniego księstwa Guge w Tybecie zaczyna odradzać się buddyzm, który podczas panowania Langdarmy odniósł poważne ciosy. Na zaproszenie władców Guge na Dach Świata przybył Atisha - wybitny indyjski uczony z uniwersytetu buddyjskiego Vikramaśila (obecnie stan. Bihar). Atiśa znacznie pomógł w odrodzeniu się buddyzmu w Tybecie. Jeszcze przed swym przybyciem do Tybetu był on wielkim autorytetem w swoim środowisku. Do dziś jest uważany za jedną z kluczowych postaci tybetańskiego buddyzmu i za założyciela szkoły Kadam. Za czasów Langdarmy buddyzm przetrwał w stanie szczątkowym we wschodnim Tybecie (Kham).

Z klasztoru Pal Chuwori, należącego do szkoły Ningma,uciekło tam trzech mnichów - tzw. “Trzech Mężów z Khamu” -  Mar Shakyamuni z Tolung, Yogewe Jungne z Photongpa oraz Rabsel z Tsangu. Ich uczeń, zwany później Gongpa Rabsal (832 - 915) zapoczątkował renesans buddyzmu w północno-wschodnim Tybecie. Do mistrza Gongpy przybyło dziesięciu młodych mężczyzn jeden z z okolic Samye. W tej dziesiątce znajdował się Lume Sherab Tshulthrim (950 - 1015). Po zakończeniu nauki młodzieńcy wrócili do centralnego Tybetu, ok. 1045 roku spotkali Atiśę i zaoferowali mu pomoc. Założono klasztory Sakya (1073) Shalu i Radeng. W ciągu dwóch wieków klasztor Sakya zdobył główną pozycję w życiu i kulturze Tybetu. Zaś w 1155 roku powstał klasztor Tsurphu - główna siedziba szkoły Karma Kagyu. Wraz z rozwojem buddyzmu rosła rola lamów i przedstawicieli klasztorów, którzy angażowali się w gospodarcze, ekonomiczne i polityczne życie kraju, mimo że Atiśa próbował przeciwdziałać temu wtrącaniu się duchownych w życie świeckie

ODRODZENIE, WŁADCY BUDDYJSCY, MONGOŁOWIE (XIII - XVI w.)

Nowy rozdział w historii Tybetu otwiera intensywna wymiana kulturowa i religijna między uczniami tybetańskimi, a ich indyjskimi nauczycielami buddyzmu. Skoncentrowani na przyswajaniu oraz propagowaniu nauk Siakjamuniego Tybetańczycy nie uczestniczą aktywnie w kreowaniu polityki centralno-azjatyckiej. W 1240 r. Tybet zostaje najechany przez wojska mongolskie i przyjmuje polityczne i wojskowe zwierzchnictwo chana mongolskiego, ofiarując mu w zamian przywództwo duchowe w osobie Sakjya Pandity (relacja, która przeszła do historii pod nazwą „kapłan-patron”). Nominalnie władza nad Tybetem przeszła w ręce mnichów z klasztoru Sakya. Polityczne osłabienie dynastii Yuan, jakie wkrótce nastąpi, znajdzie swe przełożenie w wewnętrznej sytuacji Tybetu podporządkowanego z jednej strony władcom mongolskim, z drugiej zaś - reprezentującej ich szkole Sakya, której przywódcza rola wśród szkół tybetańskich wyczerpie się wraz z upadkiem tejże dynastii w Chinach w XIV wieku. Hegemonia szkoły Sakya trwała do połowy XIV wieku, choć w 1285 roku zagroziła jej rewolta szkoły Drikung, należącej do tradycji Kagyu. Powstańcom pomagał chan czagatajski Duwa (ok. 1282 - 1307). Powstanie zostało stłumione w 1290 roku, gdy przywódcy szkoły Sakya z pomocą wschodnich Mongołów spalili klasztor Drikung i zabili 10 tys. ludzi. W połowie XIV wieku rządy chińsko-mongolskiej dynastii Yuan kontrolującej Tybet mają się ku końcowi. Słabnie też potęga szkoły Sakya, która rządzi Tybetem w imieniu dynastii Yuan. W latach 1346 - 58 do głosu dochodzi ród Phagmodrupa, reprezentujący tradycję Kagyu. W 1358 r. władza przechodzi w ręce lamów ze szkoły Kagyu. W II poł. XIV wieku, za sprawą reformatora religijnego i społecznego - Tsonkhapy powstaje szkoła Gelug z głowna siedzibą  klasztorze Ganden. Mistrz zreformował cały ówczesny system monastyczny buddyzmu; połączył w jeden klarowny system wiele linii nauk najwybitniejszych współczesnych mu nauczycieli, głównie ze szkół Kadam, Sakya i Kagyu.

W pierwszej połowie XV wieku ród Phagmodru zaczął tracić na znaczeniu na rzecz rodu Rinpung. Apogeum jego wpływów nastąpiło na przełomie XV i XVI wieku, gdy pierwszą osobą w państwie stał się Dönjö Dordże. Jego władza stała się prawie absolutna. Był wspierany przez autorytety ze szkoły Karma, odnosił sukcesy w walkach na zachodzie (jego władzę musiało uznać królestwo Guge). Po jego śmierci w 1512 r. wpływy rodu zostały osłabione na rzecz Phagmodrupa oraz szkoły Gelug. Utrzymująca się do XVI wieku atomizacja władzy na Wyżynie Tybetańskiej skutkuje licznymi walkami frakcyjnymi między nie zawsze świeckimi rodami arystokratycznymi - a coraz potężniejszymi, również ambicjonalnie, klasztorami buddyjskimi.

W roku 1641 Guszri-chan, przywódca plemienia mongolskiego Choszutów z rejonu jeziora Kuku-nor, zaatakował jednego z królów wschodniotybetańskich, który praktykował bon i prześladował lamów. Po pokonaniu króla zaatakował i wziął w niewolę Karmę Tenkyonga - przywódcę rodu Tsang. Po próbie uwolnienia przez ród Tsang swego przywódcy Guszri-chan nakazał go utopić w torbie ze skóry jelenia, a następnie oddał Ü, Tsang i część wschodniego Tybetu Dalajlamie. Tak rozpoczęły się rządy dalajlamów.

RZĄDY GELUGPÓW (XVII - XX w.)

Powołana do życia w XV wieku szkoła Gelug koncentrując się początkowo wyłącznie na działalności religijnej, włącza się od XVI wieku, dzięki wsparciu Mongołów i nadaniu najwyzszemu lamie tytułu „dalajlamy”, w nurt wydarzeń bieżących stając się odtąd dominującą siłą polityczną w Tybecie. Zarówno niezwykła osobowość, jak i polityczny spryt piątego Dalajlamy pozwalają mu (przy wojskowej pomocy Mongołów) po wiekach walk o dominację między poszczególnymi grupami wpływów ustanowić po raz pierwszy od upadku imperium tybetańskiego jedną władzę - Gelug - nad (niemalże) całym terytorium Tybetu. Dalajlama V zwany Wielkim Piątym był politykiem wybitnym - zreformował system podatkowy, założył kolegium medyczne na górze Czakpori i szpital. Prowadził intensywną politykę zagraniczną. Utrzymał przyjazne stosunki z Mongołami, potkał się z cesarzem KangXi, nawiazął stosunki z Sikkimem i Bhutanem oraz Nepalem - podpisał z dynastią Mallów traktat handlowy. Handel był tak intensywny, że hinduistyczny Nepal nie oparł się napływowi buddyzmu tybetańskiego. Otworzył kraj - wTybecie pojawili się pierwsi podróżnicy europejscy - ojcowie jezuici.

Jednakże czasy stają się coraz bardziej niespokojne, zaś zaangażowanie zewnętrznych sił politycznych na Dachu Świata sukcesywnie wzrasta. Tybet sam prowadząc intensywną religijną i kulturową kolonizację południowych i południowo-zachodnich regionów przygranicznych (Bhutan, Sikkim, Nepal, Ladakh) nie unika popadnięcia w XVIII wieku w polityczną zależność od etnicznie mandżurskiej dynastii Qing, stając się nominalnie aż do jej upadku w 1911 roku chińskim protektoratem.

WIEK XX

Przełom XIX i XX wieku przynosi ze sobą przede wszystkim wzrost zainteresowania, a w jego następstwie także wzmożoną penetrację Wyżyny Tybetańskiej przez dwa nowe aktywne politycznie mocarstwa w Azji Centralnej: carską Rosję i Imperium brytyjskie. Wydarzenia te zbiegają się w czasie z intronizacją XIII Dalajlamy - pierwszego od ponad dwustu lat niemarionetkowego przywódcy Tybetu. Dalajlama XIII widząc, że świat drastycznie się zmienił próbuje reformować Tybet, by dostosować go do realiów XX w. Przeprowadza reformy systemu rolnego oraz penitencjalnego - zniesiona została m.in. kara śmierci. Powołuje pocztę i wydaje pierwsze znaczki. Próbuje zreformować marionetkową armie i policję oraz popchnąć Tybet w stronę samowystarczalnosci gospodarczej. Wykorzystując upadek dynastii Qing oraz powstanie w Chinach republiki ogłasza on niepodległość swego kraju i jednocześnie na arenie międzynarodowej podejmuje starania (w rezultacie  zakończone niepowodzeniem) - o uznanie statusu Tybetu - jako niezależnego państwa. W 1913 roku przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Chin oraz Tybetu uzgadniają w Simli warunki porozumienia gwarantującego tzw. Tybetowi Zewnętrznemu zachowanie autonomii, oddanie zaś Tybetu Wewnętrznego pod administrację Chin. W roku następnym porozumienie zostaje ratyfikowane przez rządy Wielkiej Brytanii i Tybetu. Chiny odmawiają jego podpisania.

ZAJĘCIE TYBETU PRZEZ CHINY

Chaotyczna sytuacja na wschodzie kraju, wynikająca z nieuznania przez Chiny ustaleń granicznych z Simli, potęguje się po śmierci XIII Dalajlamy, kiedy to po raz kolejny ujawniają się słabości tybetańskiego inkarnacyjnego systemu politycznego z wkalkulowanymi weń rządami regentów (nastającymi po śmieci jednego dalajlamy, a reinkarnacją/odnalezieniem kolejnego), które były bardzo niekorzystne w okresach niepokojów i wykuwania się nowego ładu politycznego na arenie międzynarodowej. Okres taki następuje po zakończeniu II Wojny Światowej, niosąc ze sobą daleko idące zmiany w układzie sił w całej Azji począwszy od proklamowania niepodległości Indii w 1947 roku. W 1950 roku władze dopiero co ogłoszonej Chińskiej Republiki Ludowej zapowiadają „wyzwolenie Tybetu”. Mimo ponawianych apeli do społeczności międzynarodowej Tybetańczycy są pozostawieni sami sobie w obliczu militarnej agresji wschodniego sąsiada, jaka nastąpiła jeszcze w tym samym roku. Kolejny rok przynosi podpisanie, bez niezbędnych prerogatyw rządu, niekorzystnego dla politycznego statusu Tybetu tzw. siedemnastopunktowego porozumienia. Władze chińskie nie zachowują jednak nawet pozoru respektowania choćby tych nielicznych praw gwarantowanych Tybetańczykom w myśl zawartego porozumienia. Brutalność i bezwzględność kontynuującej swój marsz na zachód Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej staje się bezpośrednią przyczyną ostatniego zrywu społeczeństwa tybetańskiego w obronie niepodległości Tybetu, do jakiego dochodzi 10 marca 1959. Pogarszająca się w błyskawicznym tempie sytuacja wewnętrzna Tybetu oraz militarne sukcesy Chińczyków w walce z prymitywnie uzbrojonymi partyzantami tybetańskimi zmuszają XIV Dalajlamę do ucieczki z kraju i szukania schronienia w Indiach, dokąd w ślad za nim udają się również tysiące jego rodaków.

POST SCRIPTUM

Władze chińskie prowadzą w stosunku do Dalajlamy oraz władz tybetańskich na uchodźstwie w ostatnich 50 latach politykę negacji, nieprzerwanie odmawiając mu prawa do reprezentowania narodu tybetańskiego oraz marginalizując, również werbalnie, poprzez określenia, takie jak: „separatyści”, „Dalaj” czy „klika Dalaja”. Mimo wszystko nie ustają ze strony tybetańskiej próby podjęcia rozmów z Chinami na temat przyszłości Tybetu i Tybetańczyków. Ostatnie tego typu rozmowy odbyły się w 2010 roku, nie przynosząc jednak po raz kolejny żadnych konkretnych ustaleń.

KALENDARIUM WYDARZEŃ:

http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/pdf/Chronologia.pdf