Udokumentowana w piśmie historia języka tybetańskiego sięga drugiej połowy VIII wieku. Specyficzne warunki geograficzne panujące na Wyżynie Tybetańskiej, skomplikowana historia polityczna oraz długa historia piśmiennictwa ukształtowały w znacznej mierze obecny obraz języka tybetańskiego, którego jedną z najistotniejszych cech jest znaczne zróżnicowanie dialektalne.

Język tybetański spaja, jako podstawowe medium komunikacji, różnorodne społeczności zamieszkujące regiony historycznie i kulturowo tybetańskie. Społeczności te, oprócz wspólnego języka, łączy ponadto wyznawany, co najmniej we wcześniejszych okresach historycznych, buddyzm tybetański (we wschodnim Pakistanie czy Purik w indyjskim Kaszmirze do momentu konwersji na islam) oraz klasyczny język literacki umożliwiający komunikację ponad podziałami wynikającymi z różnic dialektalnych.

Język tybetański należy do grupy języków tybeto-birmańskich (przez większość badaczy zaliczanych do nadrzędnej jednostki języków sino-tybetańskich) wchodząc w ich obrębie w skład grupy języków zachodnich, określanych w literaturze anglojęzycznej terminem Bodic. W historycznym rozwoju języka tybetańskiego można wyróżnić następujące okresy: staro-tybetański (do X w.), wczesno-klasyczny (X-XII w.), klasyczny (XII-XIX) oraz współczesny. Współczesny pisany język tybetański jest w znacznej mierze kontynuacją języka klasycznego, jednak ukształtowanym pod znacznym wpływem języka mówionego. Historycznie niezależnie od języka pisanego rozwijał się język mówiony, którego różnorodność można dzisiaj obserwować w postaci mnogości współczesnych dialektów tybetańskich.

Poza granicami Regionu Autonomicznego Tybetu językiem tybetańskim posługują się także mieszkańcy sąsiednich państw bądź regionów. W obrębie Chińskiej Republiki Ludowej jest to język rodzimy wielu grup społecznych zamieszkujących prowincje Junnan, Syczuan, Qinghai oraz Gansu. Ponadto niewielkie grupy ludności historycznie, kulturowo lub etnicznie związane z Tybetem, a obecnie żyjące w granicach państw sąsiednich, posługują się językiem tybetańskim. Społeczności te zamieszkują region Kaszmiru (pakistański obszar Gilgit-Baltistan oraz stan Dżammu i Kaszmir w Indiach), północne regiony Nepalu, Bhutan jak również stany Himachal Pradesh, Sikkim oraz Arunachal Pradesh w Indiach.

Zróżnicowanie dialektalne niewątpliwie stanowi jedną z głównych cech, jakie wyróżniają ten język spośród całej rodziny języków tybeto-birmańskich. Badania prowadzone nad językiem tybetańskim pozwoliły wyodrębnić siedem podstawowych grup dialektów, z których statusem regionalnego bądź ponadregionalnego lingua franca cieszą się dialekt lhaski (główne medium komunikacji Tybetańczyków na uchodźstwie), dzongkha (w Bhutanie), ladakhi z okolic Leh (używany w Kaszmirze) oraz drokke (tyb. ’brog skad; język nomadów zamieszkujących region Amdo). Dialekty z poszczególnych grup, posiadając za sobą długą historię niezależnego rozwoju, są wzajemnie zrozumiałe jedynie w obrębie jednej grupy, bądź ewentualnie w regionach graniczących z inną grupą. Sytuacja ta oznacza, że Tybetańczycy pochodzący z Ladakhu i Amdo mogą porozumieć się między sobą tylko, jeśli znają jeden z języków koiné (najczęściej dialekt lhaski), bądź posługują się wspólnym większości dialektów pismem tybetańskim (wyjątek stanowi dialekt balti używający pisma perskiego). Mieszkańcy Lhasy żartują, że gdy do stolicy przyjeżdża ktoś z Amdo, to mogą oni zrozumieć jedynie liczebniki, powitanie (tashi delek) i mantrę Czenresiga (om mani peme hung).

Dialekty tybetańskie mogą być klasyfikowane według dwóch kryteriów, tj. występowania w nich tonów (dialekty tonalne i nietonalne) oraz stopnia innowacyjności (dialekty archaizujące i innowacyjne).

Prowadzone intensywnie w ostatnich 20 latach badania typologiczne nad językiem tybetańskim dowodzą, iż jest to język aglutynacyjny z zachowaną szczątkową fleksją czasownikową. Inną jego cechą charakterystyczną jest występowanie konstrukcji ergatywnej. Wbrew rozpowszechnionym, również w literaturze fachowej, twierdzeniom, język tybetański nie jest językiem monosylabicznym. Choć czasami można przeczytać o podobieństwie języka tybetańskiego do sanskrytu, to w rzeczywistości łączy je mniej więcej tyle, co ten pierwszy z językiem polskim.

Pisany język tybetański w znacznym stopniu różni się od języka mówionego – jest on jak dowodzą polscy badacze klasycznego języka tybetańskiego A. Bareja-Starzyńska i M.Mejor, “w swej postaci klasycznej, językiem technicznym, w dużej mierze sztucznym, adaptacją języka mówionego w VII w. n.e. do [potrzeb] przekładu sanskryckiego kanonu buddyjskiego”. Alfabet tybetański, który wedlug rodzimej tradycji tybetańskiej został ułożony w 632 roku n.e. przez Thonmiego Sambhotę, należy do grupy pism indyjskich i prawdopodobnie został stworzony w oparciu o pismo indyjskie epoki Guptów. Tybetański alfabet zwany od pierwszych liter - KaKhaGaNga i składa się z 30 liter.

Tybetański język pisany dzieli się na dwie główne kategorie Uchen i Ume.

1. charakterystyczną cechą pisma Uchen jest “linia nagłówkowa” powyżej każdej litery, podobnie jak w sanskrycie Devanagari, dlatego Uchen jest często mylone z sanskrytem. Jest to najbardziej formalny styl, a jego kanciaste litery są łatwe do wyrzeźbienia w blokach drewnianych płyt drukarskich, jakich tradycyjnie używa się w Tybecie. 

2. Ume - tybetańska kursywa używana w korespondencji oraz życiu codziennym. Najbardziej dystynktywną cechą odróżniajacą od pisma Uchen jest brak linii nagłówkowej.

Wyróżnia się 6 wariantów tego pisma:

• Tsugring lub Druchen - tzw. styl długi, podstawowy styl, którego uczą się adepci tybetańskiej sztuki kaligrafii - charakteryzujący się silnie wydłużonym ku dołowi liternictwem. Jest fundamentem dla innych krojów pisma Ume.
  Tsugtung, czyli styl krotki kolejne stadium doskonalenia kaligrafii. Jesli uczeń doskonale opanował podstawowe formy i potrafił w pełni zachować dyscyplinę tego stylu pozwalano mu pisać na papierze, który w Tybecie był towarem luksusowym. 
• Petsug stosowany jest głównie w tekstach religijnych, epickich, opowieściach oraz specjalnych rękopisach rytualnych. Nazywany jest także Khamyig lub Khamdri, które to nazwy odzwierciedlają fakt, ze z pisma tego korzystano także we wschodnich rejonach Tybetu - Amdo i Khamie. Styl ten znany jest ze swojej skrótowości -2 lub 3 słowa, lub też całe wyrażenie zostają połączone w jedno krótkie słowo. 
• Tsugmakhyug jest bardzo zbiżony do stylu Tsugtung, ale jest mniejszy i bardziej zaokrąglony. Stylistycznie styl ten uważa się za pośredni miedzy formalną kaligrafią a pismem Khyug używanym w sytuacjach codziennych. 
• Dru-tsa - ozdobny styl o długich, zgrabnych ekstrawaganckich liniach, stosowany w księgach o tematyce niereligijnej i ważnych dokumentach.
• Khyug - “szybkie litery” - styl nieformalny - powszechna forma stosowana do korespondencji i notatek.
  
  

Osobnym stylem pisma jest tzw. pionowy styl Phags-pa - po Tybetańsku zwany horyig - czyli mongolskie litery. Zwany był także stylem pieczętnym poineważ wykorzytywano go do tworzenia osobstych pieczęci.

Jako ciekawostkę można tu jeszcze dodać że rekord świata za najdłuższy zwój kaligraficzny należy do Dziamjanga Dordże Chakrishara, który stworzył zwój długości 163,2 m, zawierający 65000 tybetańskich znaków. Zawiera on modlitwy za XIV Dalajlamę ułożone przez 32 mnichów.

Zupełna odmienność tybetańskich znaków, w porówaniu z alfabetami indoeuropejskimi, nasuwa wiele kłopotów. Trudno bowiem opracować spójny system transliteracji, który byłby wygodny i czytelny dla wszystkich odbiorców. Najbardziej chyba popularnym jest ten amerykański, stworzony przez Turrela V. Wylie’go, jednak posługiwanie się nim wymaga podstawowej chociażby znajomości zasad języka tybetańskiego. 

POWIĄZANE ARTYKUŁY:

Transliteracyjne zawiłości języka tybetańskiego